Γεωγραφία - χάρτες

Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

ΧΑΡΤΕΣ
ΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Ο χάρτης

Αν θέλουμε να μελετήσουμε τη μορφή της επιφάνειας της Γης και τις αλλαγές της, πρέπει να την απεικονίσουμε.
Μια τέτοια απεικόνιση είναι ο χάρτης. Ένα εργαλείο που μας βοηθάει στη μελέτη της μορφής του κόσμου.

Κάθε χάρτης απεικονίζει τη μορφή που έχει ένα μέρος της επιφάνειας της Γης, όσο μικρό ή μεγάλο κι αν είναι αυτό.
Αναπαριστά την πραγματικότητα που υπάρχει γύρω μας, δηλαδή τις φυσικές ομορφιές και τα ανθρώπινα δημιουργήματα. Η απεικόνιση γίνεται με διάφορα σύμβολα που όλοι οι άνθρωποι μπορούν να καταλάβουν.

Τα τοπία που υπάρχουν γύρω μας, καθώς περνούν τα χρόνια, αλλάζουν συνεχώς μορφή. Ένα μικρό βουνό μπορεί να εξαφανιστεί και στη θέση του να γίνει ένας μεγάλος δρόμος, τα νερά της βροχής ίσως δημιουργήσουν ένα μικρό χείμαρρο, ένας ισχυρός σεισμός πιθανόν να ανοίξει ρήγμα ή να καταστρέψει ένα ανθρώπινο έργο, ένα ηφαίστειο με τη λάβα του ίσως δημιουργήσει ένα μικρό νησί κ.ά.
Όλες αυτές οι αλλαγές διαμορφώνουν την επιφάνεια της Γης και μπορούν να απεικονιστούν σε ένα χάρτη. Επομένως ο χάρτης είναι το «εργαλείο» που μας βοηθά να μελετήσουμε τη μορφή ενός τοπίου.

Τοπίο σε διαφορετικές χρονικές περιόδους που δείχνει τις αλλαγές στην επιφάνεια της Γης

Το τοπίο αλλάζει

Από πολύ παλιά οι άνθρωποι προσπάθησαν να σχεδιάσουν στοιχεία της επιφάνειας της Γης (π.χ. βουνά, ποτάμια κ.ά.) και ό,τι υπήρχε πάνω σ' αυτήν και τους ενδιέφερε (π.χ. σπίτια, αγρούς, πηγές κ.ά.). Τα πρώτα αυτά απλά σχέδια της επιφάνειας της Γης εξελίχθηκαν και με τη βοήθεια της τεχνολογίας έδωσαν τους σημερινούς χάρτες.

Βραχογράφημα ενός νεολιθικού χωριού από την Ιταλία και εικονογραφική απόδοσή του.

Χάρτης από βέργες που κατασκεύαζαν οι κάτοικοι των νησιών Μαρσάλ στον Ειρηνικό Ωκεανό. Τα κοχύλια έδειχναν τις θέσεις των νησιών.

Χάρτης μεταλλείων χρυσού στην αρχαία Αίγυπτο, 1250 π.Χ.

Χάρτης της Άνδρου Επιχρωματισμένη χαλκογραφία F. Ferretti, 1579

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, μαθηματικός, αστρονόμος και γεωγράφος, έζησε το 2ο μ.Χ. αιώνα στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Στην εικόνα ο Πτολεμαίος υπολογίζει με εξάντα και διαβήτη τη θέση των άστρων, ενώ ένας μαθητής του μεταφέρει τα δεδομένα στην υδρόγειο.

Εικονογράφηση στην πρώτη σελίδα του ελληνικού χειρόγραφου της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου (Parisinus graecus, 15ος αιώνας).

Είδη χαρτών

Οι πληροφορίες οι σχετικές με έναν τόπο είναι πολλές και δεν μπορούν να παρουσιαστούν όλες σε ένα μόνο χάρτη. Για το λόγο αυτό υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί χάρτες για έναν τόπο. Κάθε χάρτης περιέχει συγκεκριμένες πληροφορίες και εξυπηρετεί διαφορετικές ανάγκες.

Υπάρχουν χάρτες που είναι βασικοί για κάθε τόπο, αφού μας δίνουν πληροφορίες για τη μορφή του εδάφους και για τα έργα των ανθρώπων πάνω σε αυτό. Οι χάρτες αυτοί ονομάζονται γενικοί.
Υπάρχουν επίσης και χάρτες που αναφέρονται σε ένα χαρακτηριστικό θέμα, που μπορεί να ενδιαφέρει μόνο ορισμένους ανθρώπους. Οι χάρτες αυτοί ονομάζονται θεματικοί.

Πολυχάρτης Ελλάδας

Γεωμορφολογικός χάρτης Ελλάδας

Εξάσκηση

Ο χάρτης που παρουσιάζει στοιχεία από το ανθρωπογενές περιβάλλον ονομάζεται πολιτικός χάρτης.

Ο χάρτης που που περιέχει βασικά γεωμορφολογικά και ανθρωπογενή στοιχεία ονομάζεται γεωμορφολογικός χάρτης.

Πολιτικός χάρτης Ελλάδας

Γεωμορφολογικός χάρτης Ελλάδας

Οι χάρτες που παρουσιάζουν δρόμους, οικοδομικά τετράγωνα, πάρκα της πόλης κ.ά. είναι οι αστικοί χάρτες.
Οι χάρτες που παρουσιάζουν τα προϊόντα, τα οποία παράγονται σε διαφορετικές περιοχές είναι οι χάρτες παραγωγής προϊόντων (παραγωγικός).
Οι χάρτες που παρουσιάζουν αρχαιολογικούς τόπους και μνημεία είναι οι ιστορικοί χάρτες.
Οι χάρτες που παρουσιάζουν τις πορείες του Αποστόλου Παύλου και τους Αγίους Τόπους είναι οι θρησκευτικοί χάρτες.

Εκτός από αυτές τις ομάδες χαρτών υπάρχουν και άλλες κατηγορίες που δίνουν ποικίλες πληροφορίες, όπως οι οδικοί χάρτες, οι κλιματικοί χάρτες, οι μετεωρολογικοί και άλλοι...

Η ταυτότητα του χάρτη: Τίτλος και υπόμνημα

Ο τίτλος είναι μια χαρακτηριστική φράση, η οποία δηλώνει το περιεχόμενο του χάρτη και επομένως αποτελεί στοιχείο της ταυτότητάς του.
Το περιεχόμενο του χάρτη εμφανίζεται στον τίτλο του. Γι' αυτόν τον λόγο κάθε χάρτης πρέπει να έχει έναν τίτλο.

Οι χάρτες, για να είναι χρήσιμοι, για να μπορούν να "διαβάζονται" εύκολα από όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από τη γλώσσα που μιλούν. Για να το πετύχουν αυτό οι χαρτογράφοι, αντί να γράφουν λέξεις, χρησιμοποιούν σύμβολα και χρώματα. Έτσι, αντί να γράφουν "αυτό είναι ένα χωριό", χρησιμοποιούν μια μαύρη κουκκίδα. Αντί να γράφουν "αυτό είναι ένα ποτάμι", χρησιμοποιούν μια μπλε γραμμή.

Για να είμαστε σίγουροι τι ακριβώς σημαίνει κάθε σύμβολο, όταν διαβάζουμε ένα χάρτη, θα πρέπει να συμβουλευόμαστε το υπόμνημα. Σ' αυτό παρουσιάζονται οι ερμηνείες των συμβόλων και των χρωμάτων που χρησιμοποιούνται στο χάρτη.

ΕΞΑΣΚΗΣΗ

Η ταυτότητα του χάρτη: Κλίμακα

Στον χάρτη, η απόσταση Μέγαρα-Ελευσίνα είναι 6 εκατοστά, δηλαδή πολύ μικρότερη από την πραγματική απόσταση που έχουν οι δύο πόλεις στην επιφάνεια της Γης.
Οι χαρτογράφοι, για να μεταφέρουν μια περιοχή επάνω σε ένα χάρτη, τη σχεδιάζουν υπό κλίμακα, δηλαδή μικρότερη απ' ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Η κλίμακα δηλώνει σε πόση απόσταση πάνω στο έδαφος αντιστοιχεί μία απόσταση πάνω στον χάρτη.

Για παράδειγμα κλίμακα 1/1.000.000 δηλώνει ότι απόσταση ενός εκατοστού επάνω στο χάρτη αντιστοιχεί με απόσταση ενός εκατομμυρίου εκατοστών στο έδαφος (1.000.000 εκ. = 10.000 μ. = 10 χμ.).

Η κλίμακα στο χάρτη μπορεί να παρουσιαστεί με δύο τρόπους:

Η κλίμακα ενός χάρτη είναι ένας αριθμός που δείχνει πόσες φορές είναι μικρότερη μια περιοχή πάνω στο χάρτη από το μέγεθός της στην επιφάνεια της Γης.

Κάθε χάρτης μάς δίνει λιγότερες ή περισσότερες πληροφορίες για μια περιοχή. Όταν ο χάρτης δείχνει πολλές λεπτομέρειες, λέμε ότι η κλίμακά του είναι μεγάλη (ο παρανομαστής μικραίνει), ενώ όταν η κλίμακα μικραίνει (ο παρονομαστής μεγαλώνει), ο χάρτης μάς δείχνει λιγότερες λεπτομέρειες.

Η κλίμακα στον χάρτη

Υπολογίζοντας αποστάσεις υπό κλίμακα

Προσανατολισμός

Όταν κάποιος μας αναφέρει πού βρίσκεται χρησιμοποιώντας ένα συγκεκριμένο σημείο, λέμε ότι ορίζει τη σχετική θέση του ως προς το σημείο αυτό. Με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να προσδιορίσουμε τη θέση μιας πόλης ή περιοχής σε σχέση με μία άλλη.
Σήμερα για τον προσανατολισμό μας χρησιμοποιούμε τα σημεία του ορίζοντα. Είναι ένας τρόπος που τον έχουν δεχθεί όλοι οι άνθρωποι και έτσι μπορούμε να προσδιορίζουμε τη θέση μας κάθε στιγμή, όταν υπάρχει ανάγκη.

Ας βρούμε πώς προσδιορίζουμε τα σημεία του ορίζοντα

Η ανατολή του ήλιου δηλώνει το ξεκίνημα μιας νέας ημέρας. Το πρωί στο προαύλιο του σχολείου τείνουμε το δεξί μας χέρι προς το μέρος που ανατέλλει ο ήλιος. Το πρόσωπό μας τότε θα κοιτά τον Βορρά, η πλάτη μας θα είναι στραμμένη προς τον Νότο και το αριστερό μας χέρι θα δείχνει τη Δύση.

Κάθε χάρτης είναι προσανατολισμένος, δηλαδή δείχνει τα σημεία του ορίζοντα. ο Βορράς είναι στο επάνω μέρος, ο Νότος στο κάτω μέρος, η Ανατολή στα δεξιά και η Δύση στα αριστερά.

Συνήθως οι κατευθύνσεις που πρέπει να περιγράψουμε δεν είναι ακριβώς βόρεια, νότια, ανατολικά ή δυτικά. Γι' αυτό χρησιμοποιούμε και ενδιάμεσες κατευθύνσεις: βορειοανατολικά (ΒΑ), βορειοδυτικά (ΒΔ), νοτιοανατολικά (ΝΑ), νοτιοδυτικά (ΝΔ).

Ο προσανατολισμός στον χάρτη σημειώνεται συνήθως με ένα βέλος και το γράμμα Β (Βορράς) ή το γράμμα Ν (North).

Προσανατολισμός στον χάρτη

Προσανατολισμός με την πυξίδα στον χάρτη

Η πυξίδα είναι ένα όργανο, που μας βοηθάει να προσανατολιζόμαστε. Ο Βορράς είναι πάντα το σημείο του ορίζοντα που δείχνει πάντα η μαγνητική βελόνα.

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΜΕ ΑΛΛΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ...

Προσανατολισμός με τη βοήθεια του ήλιου

Τείνουμε το δεξί μας χέρι προς το μέρος που ανατέλλει ο ήλιος. Το πρόσωπό μας κοιτάζει τον Βορρά, η πλάτη μας είναι στραμμένη στον Νότο και το αριστερό μας χέρι θα δείχνει τη Δύση.